मौखिक इतिहास

 मौखिक इतिहास

बी. ए.३ पेपर क्र.१६ घटक २ ब.

मौखिक इतिहास 

इतिहास लेखन करत असताना विविध साधनांचा वापर करावा लागतो. जसे की प्राथमिक साधने, दुय्यम साधने, लिखित साधने, अलिखित साधने यांच्याबरोबरच आपणास मौखिक इतिहासाचा हे आधार इतिहासलेखना करीता घ्यावा लागतो.

मौखिक इतिहास म्हणजे काय?

   'जेव्हा ऐतिहासिक ठेवा एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे पोहचवण्याचे कार्य संभाषणाच्या माध्यमातून होते तेव्हा त्याला मौखिक इतिहास असे म्हणतात'. मुख्य म्हणजे तोंडावाटे प्रकट झालेला इतिहास म्हणजे मौखिक इतिहास होय.

पॉल थॉमसन याने ओरल हिस्ट्री  सोसायटीची स्थापना केली.श्रॉफ यांनी १९८२ मध्ये National Archivel of Oral History  ची स्थापना केली.

  मौखिक इतिहासात खालील बाबी चा समावेश होतो.

१) पोवाडे २) लोककथा ३) उखाणे ४)  म्हणी ५) वाक्प्रचार ६) गीते ७) मुलाखती इत्यादी.

  १) पोवाडे :- वीरांच्या पराक्रमाचे विद्वानांच्या बुद्धिमत्तेचे व एखाद्याच्या सामर्थ्याची गुण, कौशल्य इत्यादींच्या वाढवण्यासाठी प्रशस्ती किंवा स्तुति स्तोत्र म्हणजे पोवाडा  होय. साधारणतः दहाव्या शतकापासून पोवाड्यांची सुरुवात झाली याची तीन कालखंड पडतात. अ) शिवकालीन पोवाडे ब) पेशवेकालीन पोवाडे क) ब्रिटिश कालीन पोवाडे 

इतिहास लेखनात पोवाड्यांचा प्राथमिक साधने म्हणून वापर केला जात नसला तरी प्राथमिक साधन पर्यंत जाण्याचा मार्ग म्हणून पोवाडे कडे पाहिले जाते.

२) लोककथा 

          एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे मौखिक परंपरेने चालत आलेल्या गोष्टींना लोककथा असे म्हणतात. डॉ. कृष्णदेव उपाध्याय यांनी लोककथांचे खालील प्रकार सांगितले आहेत.

१. प्रेम कथा. प्रेमिक, भाऊ बहिणी वरील कथा

२.  नीतिकथा. महाभारत रामायण जैन कथा इत्यादी

३.  व्रतकथा.  विविध धर्मांच्या साठी या कथा आहेत.

४.  मनोरंजक कथा

५.  दंत कथा. परंपरेने चालत आलेल्या आख्यायिका.

६. पौराणिक कथा.  नलदमयंती, हरिश्चंद्र इत्यादी.

३) उखाणे:- सेक्सी कूटप्रश्न, ब्रह्मज्ञान, प्रहेलिका हे  संस्कृत प्रतिशब्द आहेत उखाणा जरी  लेखनात प्रतीकात्मक असला तरी इतिहासलेखनात एखादी घटना समजून घेण्यासाठी त्याचा उपयोग होत असतो.

४). म्हणी:-  म्हणी, उखाणे प्रमाणेच मौखिक लोकसाहित्यात असली तरी पण छोटेखानी गद्य ऐतिहासिक वांग्मयीन कृती असते मार्मिकपणे शक्य तितक्या मोजक्या शब्दात सत्य प्रकट करण्याचे वचन म्हणजे म्हण होय.

५) वाक्प्रचार:- गेले का म्हणीप्रमाणे स्वयंपूर्ण नसतो जगातल्या कोणत्याही भाषेत एकेरी शब्द बरोबर ज्याचा अर्थ सहजगत्या न लागता लागतो असा शब्द समूह आणि कधीकधी वाक्य म्हणजे वाक्प्रचार होय. उदाहरणार्थ घोडामैदान जवळ आहे, अनगोनदी कारभार, दोर कापून टाकले इत्यादी.

६) गीते:- गीतांचे ही विविध प्रकार आहेत. अ. विधी गीते-- धर्मविधी आचरण प्रसंगी गायले जाणारे गीते. ब. संस्कार गीते-- पुनर्जनन, नामकरण, जावळ काढणे, उपनयन, विवाह, ऋतू, डोहाळा इत्यादी प्रसंगी गायली जाणारी गीते क. उपासना गीते-- विविध व्रतवैकल्ये उपासने प्रसंगी गायले जाणारे गीते. ड. सणांची गीते-- नागपंचमी संक्रांत मंगळागौरी इत्यादी. इ. भक्ती / नृत्य गीते . फ. श्रमगीते-- दळण प्रसंगी गायिली जाणारी जात्यावरची गीते.

७) मुलाखत. वरील सर्व घटकांची माहिती गोळा करण्याचा मार्ग म्हणजे मुलाखत तंत्र होय मौखिक इतिहासात मुलाखतीला महत्त्वाचे स्थान आहे ऐतिहासिक घटना त्याशी संबंधित ज्याने पाहिलेली, ऐकलेली अशी घटना लिहून घेणे म्हणजे मुलाखत घेणे होय. या पद्धतीचे अनेक फायदे आहेत मुलाखतीचा उपयोग प्राथमिक संदर्भ साधनांमधून केला जातो. उद्यानात स्वातंत्र्यसंग्रामातील साक्षीदार असलेल्या स्वातंत्र्य सैनिकाची मुलाखत.

मौखिक इतिहासाचे फायदे.   

१). राजकीय इतिहासाला अज्ञात राहिलेल्या सामाजिक आर्थिक घडामोडींची माहिती मिळते.

२). राजकीय इतिहासातील विविध व्यक्ती आणि संस्था यांच्या भूमिका समजून घेण्यास मदत होते.

३).  तत्कालीन समाज जीवनाच्या संस्कृतीक प्रेरणा व कामगिरी जाणून घेण्यास मदत होते.

४). इतिहासाच्या निर्मितीमध्ये नायक वगळता इतर व्यक्तींची कामगिरी समजण्यास मदत होते.

मौखिक इतिहासाचे तोटे...

१).    पूर्णतः  स्मरणावर आधारित असल्याने चुकीची माहिती मिळू शकते.

२). वस्तुनिष्ठ तिचा अभाव जर एखाद्या व्यक्तीविषयी पूर्वग्रह असेल तर चुकीची माहिती मिळू शकते.

३).  कथागीते यांच्यामध्ये उत्तरोत्तर भर पडत असल्याने मूळ घटना बाजूला राहते.