आधुनिकीकरणाची विविध क्षेत्रे

 

B.A.I SEMESTER II

SOCIOLOGY PAPER - II

उपयोजित समाजशास्त्र

प्रकरण - 3

आधुनिक भारतातील सामाजिक परिवर्तन

*आधुनिकीकरणाची विविध क्षेत्रे*

  आधुनिकीकरण ही मानवी जीवनाच्या विविध क्षेत्रात परिवर्तन घडवून आणणारी प्रक्रिया आहे. समाजाचे आधुनिकीकरण होणे म्हणजे काय, आधुनिकीकरणाची लक्षणे कोणती किंवा आधुनिकीकरणामुळे कोणत्या क्षेत्रात कोणते बदल घडून येतात या प्रश्नांची उत्तरे स्थलकालसापेक्षच असतात. अमेरिका, रशिया, जपान, तुर्कस्थान, चीन इ. देशातील आधुनिकीकरणाचे स्वरूप बऱ्याच प्रमाणात परस्परांहून भिन्न असल्याचे दिसते. असे असले तरी आधुनिकीकरणाच्या प्रक्रियेत कोणत्या क्षेत्रात कोणते बदल अपेक्षित आहेत हे पुढीलप्रमाणे सांगता येते. यालाच आधुनिकीकरणाचे पैलू किंवा अंगे असेही म्हणता येते.

अ) आर्थिक क्षेत्रातील आधुनिकीकरण :

आर्थिक क्षेत्राचे आधुनिकीकरण होण्यासाठी पुढील गोष्टी घडून येणे आवश्यक आहे. १) औद्योगिकीकरण : अवजड उद्योग धंद्यांचा विकास होणे, यंत्रांच्या सहाय्याने मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन होणे, घरगुती उत्पादन पध्दतीच्या जागी कारखाना उत्पादन पध्दती येणे.

२) बाजारपेठीय अर्थव्यवस्था निर्वाहप्रधान व कृषीप्रधान अर्थव्यवस्थेचे बाजारपेठीय व औद्योगिक अर्थव्यवस्थेत रुपांतर होणे, नफ्यासाठी राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांसाठी उत्पादन करणे, वस्तुविनिमयाच्या जागी मुद्राविनिमय पध्दती येणे.

३) प्राथमिक क्षेत्रातल्यापेक्षा (कृषी क्षेत्र) द्वितीय (उद्योगाचे क्षेत्र) व तृतीय (विविध सेवांचे क्षेत्र) क्षेत्रांत काम करणाऱ्यांची संख्या वाढत जाणे.

४) कृषिविकासही घडून येणे : त्यासाठी शास्त्रीय शेती अवजारे, रासायनिक खते, सुधारित वा संकरीत बी बियाणे, जंतुनाशके व किटकनाशके, कृत्रिम पाणीपुरवठा इ. चा वापर होणे, नगदी वा व्यापारी पिके घेण्यास प्राधान्य मिळणे.

५) नव्या आर्थिक संस्था बँका, पतपेढ्या, बाजारपेठा इ. उदयास येणे.

६) श्रमविभाजन: जन्म (जात), लिंग या घटकांऐवजी गुणकौशल्ये, शिक्षण प्रशिक्षण या घटकांवर आधारलेले श्रमविभाजन अस्तित्वात येणे. विशेषीकरण वाढत जाणे.

७) अजैविक शक्तीचा वापर उत्पादनात जैविक शक्तीच्या जागी अजैविक शक्तीचा वापर वाढत जाणे. उदा. बैलांनी नांगर ओढण्याऐवजी ट्रॅक्टरने शेती नांगरणे, हाताने कापड विणण्याऐवजी वीजेवर चालणाऱ्या यंत्राने कापड विणणे.

८) आर्थिक विकास होणे : म्हणजे राष्ट्राचे वास्तविक उत्पन्न तसेच दरडोई उत्पन्न वाढणे, राहणीमानाचा दर्जा उंचावणे, लोकांच्या आर्थिक कल्याणात भर पडत जाणे, आर्थिक विषमता कमी होणे इत्यादी

ब) राजकीय क्षेत्रातील आधुनिकीकरण :

राजकीय क्षेत्राचे आधुनिकीकरण होण्यासाठी पुढील गोष्टींचा स्वीकार होणे आवश्यक ठरते.

१) निधर्मी राज्य (Secular state) : समाजाने निधर्मी राज्याची संकल्पना स्वीकारणे म्हणजे राज्य व धर्म यांची फारकत होणे, राज्याचा स्वतःचा असा कोणताही धर्म नसणे. नागरिकांत धर्माच्या आधारे भेदभाव न करणे.

२) कल्याणकारी राज्य (Welfare State) म्हणजे राज्याच्या कार्यक्षेत्रांचा विस्तार होणे. संरक्षण कायदा व सुव्यवस्था अशा कार्याबरोबरच नागरिकांचे कल्याण साधण्याचे कार्यही राज्याने करणे, त्यासाठी शिक्षण, आरोग्य, निवास, मनोरंजन या बाबतच्या सोयीसुविधा राज्याने प्रजेला पुरविणे.

३) कायद्याचे राज्य : कायद्यापुढे सर्वांना समान लेखणे.

४) लोकशाही राज्य (Democratic State) जनतेने निवडून दिलेल्या प्रतिनिधींनी राज्यकारभार चालविणे, जनता सार्वभौम असणे, धोरण ठरविणे या निर्णय घेणे या प्रक्रियांत लोकमतास योग्य ते महत्व मिळणे, लोकांचा राजकीय सहभाग वाढत जाणे, नागरिकांच्या मूलभूत हक्कांना राज्यसंस्थेकडून मान्यता मिळणे. लोकशाही नेतृत्वाचा विकास होणे.

५) प्रशासन प्रशासनात अधिकारतंत्र किंवा नोकरशाहीच्या हातात निर्णयाच्या अंमलबजावणीचे अधिकार असणे व प्रशासकांनी स्वेच्छेऐवजी औपचारिक नियमानुसार ते अधिकार वापरणे.

६) राष्ट्रराज्य (Nation State) : हा राजकीय आधुनिकीकरणातील आवश्यक घटक आहे. राष्ट्राची उभारणी हा शब्दप्रयोग राजकीय आधुनिकीकरणाचा प्रतिशब्द मानला जातो. प्रत्येक राज्य राष्ट्र बनण्याचा प्रयत्न करते.

क) सामाजिक क्षेत्रातील आधुनिकीकरण :

 

१) मुक्त स्तरीकरण: समाजात बंदिस्त स्तरीकरणाच्या जागी मुक्त स्तरीकरण येते. व्यक्तीला स्वकर्तृत्वाने आपले सामाजिक स्थान व दर्जा उंचावण्याची संधी उपलब्ध असणे. म्हणजेच अर्पित दर्जा ऐवजी अर्जित दर्जाला महत्व येणे. सामाजिक गतिशीलतेस वाव असणे. बृहत्समाज (Mass) Society) अस्तित्वात येणे.

२) नागरीकरण : नागरीकरणाची गती वाढणे. शहरांची संख्या व आकार वाढत जाणे. नागरी जीवनपध्दतीचा प्रभाव वाढत जाणे.

३) औपचारिक संस्था : संघटना, ऐच्छिक मंडळे, दुय्यम समूह इ. ची संख्या व प्रभाव वाढत जाणे. सामाजिक संबंधात औपचारिकता व करारात्मकता येणे.

४) सामाजिक संस्थात बदल : आधुनिकीकरणात कुटुंब, विवाह, शिक्षण, राज्य, धर्म इ. सामाजिक संस्था मूलभूत परिवर्तन घडून येणे. कुटुंबाचा आकार लहान होणे. कुटुंबाची काही पारंपरिक कार्ये इतर संस्था संघटनांकडे हस्तांतरीत होणे. कौटुंबिक वैवाहिक जीवनात व्यक्तीला बरेच स्वातंत्र्य उपभोगता येणे, रूढी, परंपरा, धर्मश्रध्दा, कर्मकांड यांचा प्रभाव कमी होणे. शिक्षणाचा प्रसार होणे. धार्मिक शिक्षणाऐवजी वैज्ञानिक व तांत्रिक शिक्षणास महत्व येणे.

५) नवीन मूल्ये : समता, स्वातंत्र्य, बंधुत्व, धर्मनिरपेक्षता, मानवता इ. मूल्यांचा समाजाने स्वीकार करणे, वंश, धर्म, जात, लिंग, आर्थिक स्तर, इ. च्या आधारे सामाजिक भेदभाव न होणे म्हणजेच सामाजिक समता प्रस्थापित होणे.

६) सामाजिक सहिष्णुता : वंश, धर्म, जात, भाषा, प्रांत, आर्थिक स्थिती इ. बाबतीत समाजात विविधता (सामाजिक विजातीयता) असली तरी देखील समाज घटकांत सामंजस्य, सहिष्णुता निर्माण होणे,

७) दळणवळण : वाहतूक, संदेशवहन या क्षेत्रातील प्रगत साधनांचे जाळे उभारले जाणे.

८) आरोग्य सुविधांत वाढ होणे, समाजातील सरासरी आयुर्मानात वाढ होणे.

ड) मानसिक क्षेत्रातील आधुनिकीकरण :

आधनिकीकरणाच्या प्रक्रियेत लोकांची तत्त्वे, मूल्ये, दृष्टिकोन, मनोवृत्ती इ. मध्ये देखील परिवर्तन घडून येते. यालाच मानसिक आधुनिकीकरण किंवा व्यक्तीचे आधुनिकीकरण असे म्हणतात. यामध्ये पुढील बाबी अभिप्रेत आहेत.

१) तर्कशुध्द व वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा लोकांनी स्वीकार करणे. कोणत्याही गोष्टींची योग्यायोग्यता अनुभवजन्य ज्ञान, बुध्दिप्रामाण्य व चिकित्सक मनोवृत्तीच्या आधारे ठरविणे.

(२) रूढी, परंपरा, अंधश्रध्दा, कर्मठपणा इत्यादींचा त्याग करून नाविन्याचा, परिवर्तनाचा स्वीकार करणे.

३) भुतकाळात रममाण न होता वर्तमान काळाचा विचार करुन भविष्याचा वेध घेणे.

४) दैववादी वृत्तीचा त्याग करुन प्रयत्नवादाची कास धरणे.

५) निसर्गाच्या अधिन न राहता त्यावर मात करण्याची जिद्द बाळगणे. ६) प्रत्येक क्षेत्रात नियोजन व संघटन यांना महत्व देणे.

७) इतरांशी सन्मानपूर्वक व्यवहार करणे, समता, स्वातंत्र्य, बंधुत्व, न्याय या मूल्यांचा आदर करणे.

८) मी, माझे कुटुंब, माझा गांव, माझा देश यापलिकडे जाऊन अखिल मानवजातीच्या कल्याणाचा विचार करणे. 'विश्वची माझे घर' असा व्यापक दृष्टिकोन लोकांच्या मनात विकसित होणे..